Uyuz tırmanıyor
Son yıllarda dünyada gözlenen belirgin artışın yanısıra Türkiye de özellikle 2023 yılı başında yaşanan vahim depremden sonra uyuz vakalarında artış yaşandığı çeşitli kaynaklar tarafından gündeme getirilmiştir. Hatırlanacağı üzere depremden sonra Antakya da kurulan Sahra hastanesinde bir süre görev yapan Dr. Tur Yıldız Biçer o sırada bir günde baktıkları 300 hastadan 30-40’ının uyuz olduğunu dile getirip yetkilileri uyarmış, hastalar da tedavi için ilaç bulamamaktan yakınmıştı.
2023 yılının sonlarına doğru Türkiye genelinde uyuz hastalığının yüzde 30- 40 artışla bireysel ve toplumsal düzeyde önemli bir halk sağlığı problemi olmaya devam ettiği ifade edilmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü’ne (DSÖ) göre “Uyuz, gelişmekte olan ülkelerdeki en yaygın cilt hastalıklarından birisidir. Dünya çapında her yıl 200 milyondan fazla insanı etkilediği tahmin edilmektedir.”
Uyuz yaş, ırk, cinsiyet, sosyo-ekonomik grup farkı gözetmeden bütün toplumlarda görülse de daha çok çocukları, genç yetişkinleri ve yaşlı nüfusu etkilediği verilerle tesbit edilmiştir.
Sonbahar ve kış aylarında artan uyuzun çocuk bakım,yaşlı bakım evleri ve diğer kurumsal ortamlar gibi (cezaevi, askeri kışlalar gibi) kalabalık yaşanan yerler, kaynakların kısıtlı olduğu bölgelerde bulaşma riski fazladır.
Savaş, afet, kıtlık, aşırı kalabalık, kötü beslenme, göç, evsizlik, kötü hijyen gibi durumlarda hızla yayılan parazit uyuz salgınlarına neden olur. Ayrıca uyuz, mülteci ve sığınmacılarda en sık görülen üçüncü bulaşıcı hastalık olarak belirlenmiştir.. Kamplarda yaşayan mülteciler arasında yaygın olduğu ve zaman içinde de belirgin bir artış eğilimi gösterdiği bildirilmiştir.
Uyuz (skabies), Sarcoptes scabiei akarının derinin içine yerleşerek şiddetli kaşıntıya yol açtığı bulaşıcı bir deri hastalığıdır. İnsana uyuzlu kişilerden uyuz akarı parazitiyle bulaşır.
En çok aynı yatakta yatmak gibi uzun süreli ve yakın deri-deri teması ile bulaşır.
15-20 dakikalık temasda bulaşma olur, dolayısıyla tokalaşma ya da hasta muayenesi gibi kısa temaslarda bulaşmaz.
Bulaşmayı erişkin dişi akar yapar ve uyuzlu kişide parazit yükünün fazlalığı bulaşmayı kolaylaştırır. Özellikle deride milyonlarca akarın olduğu kabuklu uyuz vakalarından bulaşma riski klasik uyuza göre çok daha yüksektir. Bu hastalarla kısa süreli temasla bile bulaşabilir. En yaygın bulaşma aile içinde olur. Başta eşler olmak üzere ailenin diğer bireylerinde de uyuz bulunabilir. Kaşıntı belirtisi göstermeyen aile üyesinde hastalık yok denemez! O nedenle uyuz olan bir ortamda herkesin doktor kontrolünden gecmesi ve tetkik yapılıp, önlem alınması gerekir.
Bulaşmanın deri-deri teması olması nedeniyle özellikle genç ve orta yaşta en önemli bulaşma yolu cinsel temastır. Tek bir cinsel ilişki sırasında bile uyuz ile birlikte başka cinsel yolla bulaşan hastalıklar da bulaşabilir.
Nadir de olsa yatak çarşafları, yün battaniyeler, iç çamaşırları veya bandajlar gibi tekstil ürünleri yoluyla uyuz akarlarının bulaşmasının mümkün olduğu bilim insanlarınca vurgulanmaktadır.
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Universitesi Tıp Fakültesi, Tıbbi Mikrobioloji Anabilimdalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ayşegül Taylan Özkan bazan uyuzun farklı kaşıntılı hastalıklarla karıştırılıp, gözden kaçırılabilceğine dikkat çekiyor.
“Uyuz hem oluşturduğu farklı tipteki klinik form ve lezyonlarıyla hem de ana belirtisi kaşıntı nedeniyle özellikle kaşıntının ön planda olduğu atopik dermatit, kontakt dermatit, dishidrotik ekzema, nummüler ekzama, böcek ısırıkları, mastositoz ve liken planus gibi pek çok deri hastalığı ile karışabilir.
Dolayısıyla uyuz hastaları zaman zaman tanı ve tedavi yanlışlıklarına maruz kalabilir. Klasik uyuzla karıştırılma olasılığı en yüksek olan ayırıcı tanılar arasında dermatitler, artropod ısırıkları ve impetigo yer alır.
Uyuz gebelik döneminde görülebileceği gibi gebeliğin kaşıntılı dermatozları da uyuzu taklit edebilir. Bu nedenle özellikle gebeliğin son döneminde şiddetli kaşıntıyla başvuran gebelerde uyuz ve kaşıntılı gebelik dermatozlarının ayırımı çok önemlidir.
Psikodermatozlardan parazit delüsyonu yanlışlıkla ve defalarca uyuz tedavisi alınmasına yol açacak kadar uyuzu taklit edebilecek bir tablodur.”
Dr.Taylan Özkan, “Kolestaz, kronik böbrek yetmezliği, hipotroidizm, hematolojik hastalıklar ve demir eksikliği gibi sistemik nedenlere bağlı kaşıntıyı taklit eden bu hastalarda mikroskobik incelemeler veya dermoskopi yapılır. Hatta kuvvetli şüphe olmasına karşı kaşıntının nedeni açıklanamıyorsa mikroskobik incelemeler negatif olsa da uyuz tedavisi uygulanmalidır.” diyor.
Uzman Doktorlar tarafından hazırlanan Uyuz Tanı ve Tedavi Rehberinde Uyuzun klinik formları ,
Klasik uyuz, Kabuklu uyuz (diğer adı “Norveç uyuzu),kabies herpetikum, Nodüler uyuz
Büllöz uyuz, Saçlı deri uyuz şeklinde sınıflandırılmıştır.
Belirli yaş gruplarında ve özellikli gruplarda klinik özellikler Süt çocuklarında ve küçük çocuklarda uyuz, Yaşlılarda uyuz , HIV/AIDS hastalarında ve diğer bağışıklığı baskılanmış kişilerde uyuz. Nadir bir klinik formu da , “Temiz uyuzu – belirtisiz uyuzdur “ki
çok sık yıkanan hatta temizlik takıntısı olanlarda kendisini tüneller ve diğer deri belirtileri olmaksızın sadece şiddetli kaşıntılarla gösterebilir.
Prof.Dr. Ayşegül Taylan Özkan
“Uyuzun tanısı Klinik, Mikroskopi, Dermoskopi, Wood ışığı, İleri görüntüleme teknikleri ve Biyopsi gibi klinik bulgular ve etkeni göstermeye yönelik laboratuvar yöntemleri kullanılarak konulduğunu, iyi bir klinik muayene uyuz tanısı ve ayırıcı tanı açısından önemli ipuçları verdiğinin altını çiziyor:
“Kaşıntı çok sayıda hastalığa bağlı gelişebildiğinden mikroskop veya diğer görüntüleme yöntemleri ile akarların gösterilemediği vakalarda klinik olarak uyuz tanısı koyabilmek için uyuz akarlarının neden olduğu tüneller, genital bölgede kaşıntılı nodüller ve kaşıntının özellikleri oldukça önemlidir. Kaşıntı özellikle gece ve sıcakla artarken klasik kaşıntı ilaçlarına yanıt vermez. Hastanın uyuz için tipik bölgelerinde kaşıntı hikayesinin varlığı da klinik tanı açısından oldukça önemlidir.”
Uyuz tedavisi
Parazitoloji Uzmanı Prof.Dr.Kosta Y. Mumcuoğlu Uyuzu kontrol altına almanın en iyi yolunun
% 5 permetrin losyonu kullanmak ve ivermektin ile ağızdan tedavi etmek olduğunu vurguluyor.
Losyon kullanımında vücudun temiz olması, önerilen süre vücutta bekletilmesi ve doktor talimatlarına uygun kullanımının tedavideki önemini belirtiyor.
Uyuzun komplikasyonları
Uyuz, belirgin rahatsız edici bir döküntünün yanı sıra uyku bozuklularına, konsantrasyon güçlüğüne, eğitim ve iş devamsızlığına yol açabilen bir kaşıntı meydana getirir, bu kaşıntının şiddetiyle kişilerin yaşam kalitesi bozulur.
Kısıtlı kaynaklara sahip ülkelerde hastalık daha çok ikincil enfeksiyonlar gibi komplikasyonlarla (glomerülonefrit, akut romatizmal ateş veya romatizmal kalp hastalığı gibi poststreptokoksik komplikasyonlar) ön plana çıkar.
Hastalığın uzun sürmesi durumunda yaygın ve kronik bir egzema tablosu oluşabilir.
Kaşırken cildi tahriş cilt bütünlüğün bozulmasına yol açarak patojenik bakteriler için giriş kapısı oluşturur.
Deride gelişen süperenfeksiyonlar kan yoluyla yayılarak diğer organları da etkileyen septik bir tabloya dönüşebilir. İmpetigo, özellikle çocuklarda ve tropikal bölgelerde kalabalık ortamlarda yaşayan kişilerde, uyuza bağlı kaşıntının en sık görülen komplikasyonudur.
Prof.Dr. Ayşegül Taylan Özkan yukarıdaki bilgilere ek, Uyuzda tedaviye rağmen bazan kaşıntının devam ettiğini ve Uyuz direnci gelişebildiğine de dikkat çekiyor.
“Uyuz tedavisi sonrası kaşıntı yakınmasının devam etmesi tedavi başarısızlığı ve ilaç direnci
uygun olmayan tedavi yapılması, ilaç yan etkisi, uyuz nodülleri, parazitoz sanrısı
ve tanısal hata gibi farklı nedenlerle ilişkili olabilir.
Kullanılan tedavi yöntemine bağlı olarak tedavi başarısızlığı %37 ile %53 oranları arasındadır. Özellikle nörolojik problemi nedeniyle hareket kısıtlılığı bulunan hastalarda ve immün yetmezliği olanlarda tedavi direnci ve kabuklu uyuz gelişme riski artar.
Hareketi kısıtlı olan hastalarda ilaçların her alana sürülerek etkili bir topikal tedavi yapılması zor
olduğundan sistemik tedavi daha etkili olabilir.”
Tekrar bulaşmanın en önemli sebebinin tüm aile bireylerinin veya temaslıların tedavisinin yapılmaması olduğunun altını çiziyor.
“ Özellikle kalabalık veya okul çocuğu olan ailelerde parazin tekrar bulaşma riski yüksektir. Aileler çocuklarının tedavisinin yanı sıra okul ile iletişime geçerek çocuklarının yakın temas ettiği okul arkadaşlarının da kontrol edilmelerini ve gerekirse tedavilerini sağlamalıdır. Özellikle küçük çocuklu ailelerde eve çok sayıda akraba ziyaretinin olması, yakın temasın fazla olmasına ve bulaşma riskinin artmasına yol açar. Bu nedenle akraba, arkadaş ve diğer misafirlerin tedavi süresi içerisinde ziyaretleri kısıtlanmalı ve bu sürecte aile ile temas etmiş olan herkesin tedavisi yapılmalıdır. Başarılı bir uyuz tedavisi için tedavi uygulamasının hastalara iyi anlatılması ve giysilerin dezenfeksiyon yöntemlerinin vurgulanması gerekir. Ayrıca, küçük çocuk ve yaşlılarda saçlı deriye de topikal tedavinin uygulanması gerekir.”
Uyuzda etkili tedavi ve korunma için öneriler:
-Uyuz paraziti derinin herhangi bir yerinde olabilir. Bu nedenle ilaç; göz, ağız ve burun içerisi hariç, varsa açık yaralara temas etmeden vücudun kaşınan-kaşınmayan tüm bölgelerine sürülmelidir. Kıvrım yerlerine, tırnaklara, el içi-ayak tabanına, kulak arkalarına .
– Özellikle çocuk ve yaşlılarda yüz ve saçlı deri dâhil (ağız, burun içi ve göz hariç) derinin tamamına
-Sırt gibi ulaşılması zor bölgelere ilacı sürmek için yardım gereklidir
-Uygulama öncesi sıcak, keseli bir banyo yapmak tünellerin açılmasını sağlayarak parazitin ilaçla temasını artırır.
-Önerilen süre genellikle 8-12 saat arası ilaç vücutta bekletildikten sonra banyo yapılıp temiz giysiler giyilir.
-Uygulama öncesi tırnaklar kesilmeli, kol saati, yüzük varsa çıkarılmalıdır
-Elleri veya vücudun herhangi bir bölümünü süre dolmadan yıkamak gerekirse bu bölgelere tekrar ilaç uygulanmalıdır
-Uyuz ilaçları genellikle parazit yumurtalarına karşı etkisizdir. Bu nedenle ilk uygulamadan bir hafta sonra (yumurtadan çıkan yavru parazitleri öldürmek için) aynı tedavi bir kez daha yapılmalıdır İvermektin içeren tablet şeklinde tedavi hastanın kilosuna göre hesaplanarak “bir seferde aç karnına” bol su ile alınması önerilir. Tedavinin tam ve etkili olabilmesi için aynı miktarda tableti bir hafta sonra aynı şekilde tekrar almak gerekecektir. İlk dozdan sonra bazı kişilerde kaşıntı şikâyetinde bir artış olabilmektedir. Bu beklenen bir durum olup ikinci dozun alınması ihmal edilmemelidir. Bu tablet şeklindeki ilacın alımı ile ilgili önemli bir yan etki gelişmesi beklenmez
-Yatak kılıflarının, çarşafların, havlu, giysi ve çamaşırların 50 ˚C’de 10 dakika yıkanması parazitleri yok eder. Yıkanamayan veya kurutma yapılamayan, üzerinde uyuz parazitinin bulunma ihtimali olan tüm eşyalar kapalı plastik bir torbada soğuk hava koşullarında (4 ˚C) 7 gün, ılıman iklim koşullarında (22 ˚C) 4 gün boyunca veya bir dondurucuda -10 ˚C’de 5 saat boyunca bekletilebilir
-Odalar köşe bucak elektrik süpürgesi ile süpürülüp, normal temizlik ürünleri ile iyice temizlenmeli
-Uyuz geçiren kişi tekrar uyuz geçirebilir, kalıcı bir bağışıklık söz konusu değildir.
-Uyuzlu kişinin yakın temasta olduğu (birlikte yaşadığı aile üyeleri, eşi, çocukları, çocukların okul arkadaşları, aynı evde yaşanılan kişiler, bakıcılar veya cinsel eşi gibi) herkes şikâyetleri olmasa da aynı zamanda tedavi görmelidir
-Tedavi sonrası deri akardan tamamen temizlenmiş olsa bile kaşıntı azalarak 2-4 hafta kadar daha devam edebilir, bu süreyi aşan kaşıntılarda tekrar doktora görünmelidir.
2017 yılında uyuz ve diğer ektoparazitler DSÖ tarafından İhmal Edilen Tropikal Hastalıklar (NTD) kapsamına alınmıştır. DSÖ çeşitli çalışmaların, uyuz salgınlarının bazı böbrek hastalıkları için önemli bir risk faktörü olduğunu gösterdiğine işaret etmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü’nün uyuzla ilgili 2030 küresel hedefleri; ülkelerin uyuz yönetimini evrensel sağlık sigortası bakım paketine dahil etmeleri ve endemik bölgelerde MDA müdahalesini yürütmesi şeklinde belirlenmiştir.
DSÖ, kontrol stratejileri ve uyuz salgınına müdahale planları geliştirmek için Üye Devletler ve ortaklarla birlikte çalışmaktadır.
Kaynaklar:
Uyuz Tanı ve Tedavi Rehberi
Gülseren Tozkoparan Jordan